فرض کنید یک نفر میلیاردها تومان پول دارد اما نمی‌داند دقیقاً چقدر خرج می‌کند، کجا هزینه می‌دهد یا اصلاً چقدر برای آینده‌اش کنار گذاشته است. از آن طرف، کارمندی را تصور کنید که با حقوق محدودش حساب‌و‌کتاب دقیقی دارد، بودجه‌بندی می‌کند، برای پس‌انداز برنامه مشخصی دارد و خرج‌هایش را اولویت‌بندی می‌کند. به نظر شما کدام‌یک از این دو نفر زندگی مالی سالم دارد؟ واقعیت این است که سلامت مالی ربطی به سطح درآمد ندارد؛ بلکه به نحوه مدیریت آن وابسته است. اگر بودجه‌بندی درستی نداشته باشید، حتی با درآمد بالا هم ممکن است در برابر کوچک‌ترین بحران مالی از پا بیفتید.
در این مقاله از مجله نوبیتکس می‌خواهیم ببینیم سلامت مالی چیست و شما را با ۵ راهکار ساده، اما موثر برای داشتن یک زندگی مالی سالم آشنا کنیم؛ راه‌حل‌هایی که فارغ از میزان درآمد، به شما کمک می‌کنند خیالتان از بابت آینده راحت باشد.
سلامت مالی چیست؟
سلامت مالی به وضعیت کلی ثبات، امنیت و انعطاف‌پذیری مالی یک فرد در برابر نیازها و اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت گفته می‌شود. فردی از سلامت مالی برخوردار است که بتواند به‌طور مؤثر منابع مالی خود را مدیریت کند، هزینه‌های زندگی را بدون فشار بپردازد، در برابر رویدادهای پیش‌بینی‌نشده مانند بیماری یا ازدست‌دادن شغل مقاومت مالی داشته باشد، برای رویدادهای آینده اعم از آموزش، سرمایه‌گذاری و دوران بازنشستگی برنامه‌ریزی کند و در عین حال از بدهی‌های سنگین یا استرس‌های مالی دور باشد.
برای اینکه بفهمیم در چه وضعیتی قرار داریم، کافی است چند سؤال ساده از خودمان بپرسیم: آیا برای اتفاقات غیرمنتظره آمادگی داریم؟ آیا از قبل یک صندوق اضطراری ساخته‌ایم یا با یک هزینه ناگهانی و پیش‌بینی‌نشده همه چیز به‌هم می‌ریزد؟ دارایی خالص‌مان مثبت است یا بدهی‌ها از دارایی‌ها بیشتر هستند؟ آیا نیازهای اساسی خود را به‌راحتی تأمین می‌کنیم یا همیشه درگیر دخل‌وخرج هستیم؟ برای بازنشستگی پس‌انداز داریم و احساس می‌کنیم در مسیر درستی هستیم یا نه؟ در نهایت، آیا پوشش بیمه‌ای کافی برای سلامت و زندگی داریم؟
با پاسخ به این سؤال‌ها، می‌توانید تصویر روشنی از وضعیت مالی به‌دست آورید و اگر احساس کردید مشکلی وجود دارد، وقت آن است که ۵ راهکار مهم را برای داشتن یک زندگی مالی سالم اجرا کنید.
معرفی راهکارهای بهبود سلامت مالی
سلامت مالی درست مانند سلامت جسمانی نیاز به مراقبت، نظم و رسیدگی مداوم دارد. همان‌طور که با تغذیه سالم، ورزش و معاینه‌های منظم از جسم و بدن خود مراقبت می‌کنید، باید با بودجه‌بندی، پس‌انداز و تصمیم‌های مالی درست از وضعیت مالی محافظت کنید. اگر به سلامت مالی بی‌توجه باشید، دیر یا زود فشارها و استرس‌های مالی مانند بیماری به‌سراغتان می‌آیند. راهکارهای زیر به شما کمک می‌کنند دچار چنین وضعیتی نشوید:
۱. ارزش خالص دارایی و بودجه را برآورد کنید
به‌جای اینکه نسبت به وضعیت مالی‌تان بی‌تفاوت باشید، بهتر است آن را به‌دقت بررسی کنید تا ببینید چطور می‌توانید به اهداف مالی کوتاه‌مدت و بلندمدت خود برسید.
برای شروع، ابتدا ارزش خالص دارایی خود را مشخص کنید. منظور از ارزش خالص، تفاوت بین ارزش دارایی‌هایی است که در اختیار دارید و بدهی‌هایی که باید پرداخت کنید. برای این کار، کافی است یک فهرست ساده تهیه کنید:
- در یک ستون، دارایی‌هایتان را بنویسید (مثلا پول نقد، حساب‌های بانکی، ملک، خودرو، طلا، ارز دیجیتال و…).
- در ستون دیگر، بدهی‌هایتان را مشخص کنید (مانند وام، بدهی بانکی، قسط خودرو یا بدهی به اشخاص).
- سپس مجموع بدهی‌ها را از مجموع دارایی‌ها کم کنید. عدد به‌دست‌آمده، ارزش خالص دارایی شماست.
این عدد نشان می‌دهد درحال‌حاضر از نظر مالی در چه وضعیتی قرار دارید. به یاد داشته باشید میزان ارزش خالص دارایی در طول زمان تغییر می‌کند، پس بهتر است حداقل سالی یک‌بار آن را محاسبه کنید. پیگیری منظم این شاخص به شما کمک می‌کند روند پیشرفت‌تان را ببینید، برای آینده برنامه‌ریزی کنید و نقاط ضعف احتمالی را شناسایی و اصلاح کنید.
بودجه‌بندی ماهانه نیز به‌اندازه دانستن ارزش خالص دارایی اهمیت دارد. داشتن یک بودجه مشخص به شما کمک می‌کند هزینه‌های پیش‌رو را بهتر مدیریت کنید، برای اهداف مهم زندگی پس‌انداز کنید، هزینه‌های غیرضروری را کاهش دهید و پولتان را با اولویت‌بندی خرج کنید.
برای بودجه‌بندی شخصی روش‌های مختلفی وجود دارد. واقعیت این است که دسته‌بندی درآمدها و هزینه‌ها ممکن است بسته به سبک زندگی، شغل و اولویت‌های هر فرد متفاوت باشد. بااین‌حال، آشنایی با رایج‌ترین شکل دسته‌بندی به شما کمک می‌کند تا تصویر شفاف‌تری از دخل‌وخرج خود داشته باشید.
دسته رایج درآمد
موارد زیر در دسته درآمدها قرار می‌گیرند:
- حقوق و دستمزد
- انعام
- پاداش‌ها
- مستمری تأمین اجتماعی
- درآمد بازنشستگی
- کمک‌هزینه از کار افتادگی جسمی و حرکتی
- سود سپرده و سود سهام
- اجاره و حق امتیاز
- نفقه (برای افرادی که طلاق گرفته‌اند)
- کمک هزینه فرزند
دسته رایج هزینه
موارد زیر هزینه‌ها را شامل می‌شوند:
- مسکن: شامل اجاره یا قسط خانه، شارژ ساختمان، هزینه تعمیر و نگهداری
- قبوض و خدمات عمومی: برق، گاز، آب، تلفن، اینترنت
- خوراک: خرید مواد غذایی، رستوران و فست‌فود
- درمان و سلامت: ویزیت پزشک، دندانپزشکی، داروهای تجویزی
- بیمه‌ها: درمان، مسکن، خودرو، عمر
- هزینه‌های شخصی: آرایش و پیرایش، مراقبت از پوست، لوازم آرایشی، باشگاه، پوشاک، عضویت‌های حرفه‌ای
- حمل‌ونقل: سوخت، عوارض، پارکینگ، تاکسی یا حمل‌ونقل عمومی
- پس‌انداز: صندوق اضطراری، بازنشستگی، تحصیل، سفر
- پرداخت بدهی‌ها: کارت اعتباری، وام خودرو، وام دانشجویی
- کمک و هدایا: تولد، اعیاد، کمک‌های خیریه
- هزینه‌های مراقبتی: نگهداری از کودک یا سالمند
- تحصیل: شهریه، کتاب و لوازم
- سرگرمی و تفریح: بازی، ورزش، سرگرمی‌های شخصی، کتاب، فیلم، کنسرت، اشتراک‌هایی مانند سرویس‌های پخش آنلاین
پس از اینکه تمام درآمدها و هزینه‌های ماهانه را پیش‌بینی و ثبت کردید، مجموع هزینه‌ها را از مجموع درآمدها کسر کنید. اگر عدد باقی‌مانده مثبت بود، یعنی درآمد مازاد دارید و می‌توانید آن را صرف پس‌انداز یا سرمایه‌گذاری کنید. درصورتی‌که هزینه‌ها بیشتر از درآمدتان باشد، لازم است یک بازنگری داشته باشید و با پیدا کردن راهی برای کسب درآمد بیشتر یا کاهش هزینه‌ها، بودجه خود را اصلاح کنید.
۲. از «تورم سبک زندگی» دوری کنید
اکثر افراد زمانی که درآمد بیشتری دارند، ناخودآگاه بیشتر هم خرج می‌کنند. این اتفاق معمولاً زمانی رخ می‌دهد که فرد در مسیر شغلی خود رشد می‌کند و درآمدش افزایش می‌یابد. از آنجا که بین درآمد و هزینه همبستگی وجود دارد، هم‌زمان با بالاتر رفتن درآمد، مخارج نیز بالا می‌رود. به این پدیده که بسیاری از افراد بی‌خبر گرفتار آن می‌شوند، تورم سبک زندگی (Lifestyle Inflation) گفته می‌شود.
در ظاهر ممکن است این موضوع مشکلی ایجاد نکند؛ زیرا می‌توانید تمام قبوض و هزینه‌ها را پرداخت کنید و حتی مقداری پول هم برایتان باقی می‌ماند. بااین‌حال، تورم سبک زندگی در بلندمدت می‌تواند به ضررتان تمام شود؛ زیرا مانع انباشت ثروت و تأمین آینده مالی می‌شود.
تلاش برای هم‌سطح نشان دادن خود با اطرافیان، ذهنیتی مخرب و فرساینده است که به‌راحتی شما را وارد چرخه خرج‌های بی‌دلیل می‌کند. سعی کنید گرفتار ذهنیت «از دیگران عقب نیفتم» نشوید. اگر با هر افزایش درآمد، سطح خرج‌های خود را نیز بالا ببرید، عملاً چیزی برای پس‌انداز یا سرمایه‌گذاری باقی نمی‌ماند و فرصت ساختن آینده‌ای مطمئن را از خود می‌گیرید.
هرچه امروز بیشتر خرج کنید، در دوران بازنشستگی پول کمتری خواهید داشت. بنابراین، صرفاً به این دلیل که حالا درآمدتان بیشتر شده است، هیچ تضمینی برای ماندگاری این وضعیت در سال‌های آینده وجود ندارد.
البته گاهی اوقات، هزینه‌کردن پول بیشتر برای موارد خاص قابل‌توجیه است؛ به‌طور مثال خرید یک خانه بزرگ‌تر زمانی که تعداد اعضای خانواده شما بیشتر می‌شود یا استخدام فردی برای نظافت منزل هنگامی‌که زمان کافی ندارید. اما نکته کلیدی این است که همواره در هر مرحله از زندگی، بودجه خود را بازنگری کنید و تفاوت بین «نیازها» و «خواسته‌ها» را به‌روشنی بشناسید. این کار باعث می‌شود از درآمد بیشتر به‌نفع آینده خود استفاده کنید، نه صرفاً برای خرج‌های بیشتر در زمان حال.
۳. تفاوت بین «نیازها» و «خواسته‌ها» را بشناسید
یکی از اصول کلیدی برای داشتن زندگی سالم، درک تفاوت بین نیازها و خواسته‌ها است. به زبان ساده، نیازها مواردی مانند مسکن، غذا، پوشاک، خدمات درمانی و وسیله نقلیه مطمئن برای رفت‌وآمد هستند که برای ادامه زندگی ضروری به‌شمار می‌آیند. بعد از تأمین نیازهای اساسی، باید بخشی از درآمد خود را هم برای پس‌انداز کنار بگذارید.
در مقابل، خواسته‌ها موارد غیرضروری هستند که معمولاً برای لذت بیشتر یا آسایش و راحتی خریداری می‌شوند. به‌طور مثال خرید روزانه قهوه در مسیر رفتن به محل کار، اشتراک سرویس‌های پخش زنده، صرف غذا در رستوران یا سفرهای تفریحی از جمله خواسته‌هایی هستند که می‌توان بدون آن‌ها هم زندگی کرد.
در فرایند بودجه‌بندی، نیازها همیشه باید در اولویت باشند. اگر پس از تأمین نیازها و کنار گذاشتن پس‌انداز بخشی از درآمدتان باقی ماند، می‌توانید آن را به خواسته‌ها اختصاص دهید. این تفکیک ساده، اما مهم به شما کمک می‌کند بودجه متعادل و پایداری تنظیم کنید.
۴. پس‌انداز برای بازنشستگی را از سنین پایین شروع کنید
برای شروع پس‌انداز بازنشستگی هیچ‌وقت دیر نیست اما هرچه زودتر این کار را آغاز کنید و به‌صورت منظم ادامه دهید، در دوران بازنشستگی از نظر مالی آرامش خاطر بیشتری خواهید داشت. دلیل این موضوع، اثر شگفت‌انگیز سود مرکب (Compounding) است.
سود مرکب به نوعی از سود گفته می‌شود که علاوه بر اصل سرمایه، به سود دوره‌های قبل نیز سود تعلق می‌گیرد. به‌عنوان مثال، اگر هر ماه سود دریافتی از حساب پس‌انداز یا سهام خود را دوباره سرمایه‌گذاری کنید، در دوره‌های بعدی علاوه بر سود اصل پول، می‌توانید روی سود ماه قبل نیز سود بگیرید.
برای درک بهتر اثر سود مرکب فرض کنید هدف شما این است که تا سن ۶۲ سالگی، مبلغ ۲۰ میلیارد تومان پس‌انداز داشته باشید. بنابراین، حسابی باز می‌کنید که سالانه ۶٪ سود مرکب برای شما اعمال می‌کند:
- اگر از ۲۰ سالگی شروع به پس‌انداز کنید و هر ماه حدود ۱ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان کنار بگذارید، در طول ۴۲ سال با مجموع سرمایه‌گذاری ۹۰۷ میلیون تومان به هدف ۲۰ میلیارد تومانی خود خواهید رسید.
- اگر از ۴۰ سالگی شروع کنید، باید ماهانه حدود ۱۲میلیون و ۵۰۰هزار تومان و در مجموع حدود ۳میلیارد و ۳۰۰میلیون تومان سرمایه‌گذاری کنید تا در ۶۲ سالگی به همان هدف برسید.
- اما اگر از ۵۰ سالگی به فکر بیفتید، باید در طول یک سال، ماهانه حدود ۵۴میلیون و ۵۰۰هزار تومان و در مجموع ۷میلیارد و ۸۰۰میلیون تومان پس‌انداز کنید تا همان ۲۰ میلیارد تومان را در ۶۲ سالگی داشته باشید.
همان‌طور که می‌بینید، هر چه دیرتر شروع کنید، باید هم ماهانه مبلغ بیشتری کنار بگذارید و هم در مجموع پول بیشتری سرمایه‌گذاری کنید.
شروع پس‌انداز در سنین پایین‌تر یعنی با پرداخت‌های ماهانه کمتر و مجموع سرمایه‌گذاری پایین‌تر، می‌توانید به همان اهداف بلندمدت برسید. این قدرت زمان و سود مرکب است.
۵. یک صندوق اضطراری بسازید
صندوق اضطراری همان‌طور که از نامش پیداست، مبلغی است که فقط برای مواقعی که ناگهان با هزینه پیش‌بینی‌نشده روبه‌رو می‌شوید کنار گذاشته می‌شود، نه برای خرید روزمره یا خرج‌های معمول. این موارد ممکن است شامل تعمیر فوری خانه یا خودرو، پرداخت صورتحساب درمانی ناگهانی یا حتی هزینه‌های ناشی از بیکاری موقت به‌دلیل تعدیل نیرو و از کارافتادگی ناشی از تصادف یا بیماری باشد.
کارشناسان مالی معمولاً توصیه می‌کنند حداقل معادل ۳ تا ۶ ماه هزینه زندگی خود را به‌صورت نقدی یا در حسابی با دسترسی سریع پس‌انداز کنید. البته با توجه به شرایط اقتصادی ناپایدار و افزایش ناگهانی هزینه‌ها، اگر بتوانید بیشتر از این مقدار کنار بگذارید، قطعاً مفیدتر خواهد بود.
فراموش نکنید که ساختن صندوق اضطراری، یک اقدام عاجل و یک‌باره نیست؛ بلکه فرایندی تدریجی و مداوم است. مهم‌ترین نکته این است که باید به‌صورت منظم به این صندوق پول واریز کنید، حتی اگر مبلغ ناچیز باشد. به‌علاوه، اگر در شرایط خاص مجبور شدید از صندوق اضطراری کمک بگیرید، باید در اولین فرصت مبلغ را جبران و به موجودی صندوق اضافه کنید. داشتن صندوق اضطراری به شما کمک می‌کند تا در شرایط سخت، بدون نیاز به قرض‌گرفتن از دیگران یا برداشت از سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت، از پس هزینه‌ها بربیایید و آرامش مالی خود را حفظ کنید.
جمع‌بندی
سلامت مالی ارتباطی با میزان درآمد شما ندارد، بلکه نتیجه تصمیم‌های آگاهانه و مداوم در جهت مدیریت منابع مالی است. برای رسیدن به ثبات و داشتن زندگی مالی سالم، لازم است پنج اقدام کلیدی را در برنامه زندگی خود بگنجانید؛ ابتدا با محاسبه ارزش خالص دارایی و تنظیم یک بودجه واقعی، دید شفافی از وضعیت مالی‌تان به دست آورید. سپس، با پرهیز از تورم سبک زندگی، جلوی افزایش بی‌رویه هزینه‌ها را بگیرید. تفکیک نیازها از خواسته‌ها به شما کمک می‌کند آگاهانه‌تر خرج کنید. اثر سود مرکب را از یاد نبرید و از سنین پایین به‌فکر پس‌انداز دوران بازنشستگی باشید. در نهایت با ایجاد صندوق اضطراری، یک سپر مقاوم در برابر بحران‌های مالی غیرمنتظره بسازید.
سؤالات متداول
یک دفترچه برای یادداشت درآمد و هزینه‌هایتان در هر ماه داشته باشید. ابزارهای ساده مثل اپلیکیشن‌های بودجه‌بندی می‌توانند به شما کمک کنند. به‌مرور زمان، این کار برایتان عادت می‌شود.
بله، حتی با پس‌انداز ماهانه ۵٪ از درآمد می‌تواند با سود مرکب رشد کند. می‌توانید از مبالغ کوچک شروع کنید.
قبل از خرید اقساطی یا گرفتن وام، نیاز واقعی‌تان را ارزیابی کنید و فقط برای موارد ضروری مثل مسکن یا آموزش وام بگیرید.
