از زمانی که بیت کوین در سال ۲۰۰۹ معرفی شد، برای بسیاری تنها نمودار نوسانات قیمتی آن اهمیت داشته است. با این حال کاربردهای واقعی بیت کوین چیزی فراتر از فعالیت‌های سوداگرانه و ترید است. بیت کوین در اصل یک پروتکل پولی دیجیتال با ویژگی‌های منحصر به فردی چون عرضه محدود، مقاومت در برابر سانسور و امکان حضانت بدون نیاز به واسطه‌های سنتی است که می‌تواند در زندگی مردم و اقتصاد نقش ویژه‌ای ایفا کند.
به سوال «بیت کوین به چه دردی می‌خورد؟» باید در دو سطح جواب داد: نخست استفاده روزمره است که می‌توان از آن در پرداخت‌های خرد یا حواله‌ها استفاده کرد. سطح دوم کاربردهای ساختاری و بلندمدت است که امروزه توسط نهادها و سرمایه‌گذاران بزرگ توجه ویژه‌ای به آن شده است. در این مقاله، به زبانی ساده کاربردهای بیت کوین را توضیح می‌دهیم.
بیت کوین چیست؟
پیش از آنکه سراغ کاربردهای بیت کوین برویم، باید بدانیم اصلاً با چه چیزی طرف هستیم. بیت کوین یک «پول دیجیتال غیرمتمرکز» است که روی شبکه‌ای به نام بلاکچین کار می‌کند. ساده‌تر بگوییم: هیچ بانک یا دولت خاصی پشت بیت کوین نیست؛ همه تراکنش‌ها توسط هزاران کامپیوتر در سراسر جهان تایید و ثبت می‌شوند. همین ویژگی باعث می‌شود بیت کوین بر خلاف پول‌های رایج، وابسته به تصمیم‌های سیاسی یا چاپ بی‌رویه نباشد.
داستان بیت کوین از سال ۲۰۰۹ شروع شد، زمانی که فرد یا گروهی ناشناس با نام مستعار «ساتوشی ناکاموتو» کدی را منتشر کرد که به اختراع اولین بلاکچین دنیا منجر شد. ساتوشی در همان ابتدای کار یک پیام نمادین در بلاک اول گذاشت: «تایمز، ۳ ژانویه ۲۰۰۹: وزیر دارایی در آستانه دومین کمک مالی به بانک‌ها» این جمله خلاصه انگیزه اصلی او بود؛ ساختن پولی که تحت کنترل هیچ نهادی نباشد و مردم خودشان مالک آن باشند.
بیت کوین از نگاه فنی
از نظر فنی، بیت کوین چیزی بیشتر از یک رشته کد نیست. هر واحد بیت کوین از طریق فرایندی به نام «ماینینگ» یا استخراج به وجود می‌آید؛ جایی که کامپیوترها معادلات ریاضی پیچیده‌ای را حل می‌کنند و در ازای این کار، پاداش می‌گیرند. تعداد کل بیت کوین‌هایی که می‌توانند وجود داشته باشند محدود به ۲۱ میلیون واحد است. این کمیابی، همان چیزی است که ارزش ذاتی بیت کوین را شکل می‌دهد و آن را با طلا مقایسه می‌کنند.
اگر بخواهیم خیلی ساده بگوییم: بیت کوین یک دفتر کل شفاف و عمومی است که همه می‌توانند آن را ببینند و هیچ‌کس نمی‌تواند در آن دست ببرد. وقتی یک تراکنش ثبت شد، دیگر برگشتی ندارد. همین موضوع اعتماد بی‌سابقه‌ای ایجاد کرده که در سیستم‌های مالی سنتی اغلب وابسته به واسطه‌ها بود. اما بیت کوین به چه دردی می‌خورد و چه کاربردهایی دارد؟
بیت کوین به‌عنوان ذخیره ارزش
یکی از پررنگ‌ترین کاربردهای بیت کوین، تبدیل شدن به نوعی «طلای دیجیتال» است. چرا؟ چون درست مثل طلا، عرضه آن محدود است. هیچ بانکی نمی‌تواند تصمیم بگیرد فردا تعداد بیت کوین بیشتری چاپ کندو سقف ۲۱ میلیون واحدی آن شبیه دیواری بتنی جلوی تورم ساخته شده توسط سیاست‌گذاران مالی می‌ایستد.
نمونه واقعی؟ در کشورهایی مثل ونزوئلا یا زیمبابوه، تورم افسارگسیخته ارزش پول ملی را تقریباً نابود کرده است. در چنین شرایطی، بخشی از مردم برای حفظ قدرت خریدشان به بیت کوین پناه برده‌اند. ممکن است بگویید خود بیت کوین هم دارایی نوسانی است و هر لحظه ممکن است سقوط کند اما باز هم این ارز دیجیتال از پول ملی تورم‌زده این کشورها پایدارتر بوده است. برای سرمایه‌گذاران غربی هم بیت کوین به‌عنوان یک «پوشش تورمی» در برابر دستگاه چاپ پول بانک‌های مرکزی جا افتاده است.
البته منتقدان می‌گویند هنوز راه زیادی مانده تا بیت کوین مثل طلا تبدیل به یک ذخیره ارزش بی‌نقص شود. رکوردشکنی‌های اخیر طلا و جا ماندن بیت کوین نیز نشان می‌دهد که فعلا سرمایه‌گذاران در دوران تنش‌ها ترجیح می‌دهند به سراغ طلای فیزیکی بروند تا طلای دیجیتال. با این حال در طول تاریخ بیت کوین عملکرد فوق‌العاده درخشانی داشته و نشان داده که می‌تواند در برابر تورم مقابله کند.
ابزار پرداختی و تراکنش‌های روزمره
در آغاز، بیت کوین قرار بود یک پول اینترنتی باشد که هر کسی می‌تواند مستقیماً برای دیگری بفرستد؛ بدون بانک، بدون واسطه. در عمل هم همین اتفاق افتاده، اما نه به آن سادگی که تصور می‌کنید. کارمزد بالا و سرعت نسبتا پایین شبکه اصلی بیت کوین باعث شده استفاده روزمره از آن برای پرداخت‌های خرد کمی دشوار باشد. برای مقابله با این مشکلات، شبکه لایتنینگ (Lightning Network) راه‌اندازی شده است.
بحث در رابطه با چیستی لایتنینگ و نحوه کار آن فراتر از مبحث این مقاله است، با این حال اگر بخواهیم ساده بگوییم لایتنینگ را می‌توان مثل یک «بزرگراه موازی» برای بیت کوین تصور کرد که تراکنش‌ها را تقریباً رایگان و آنی انجام می‌دهد. امروزه در برخی از کشورها از جمله السالوادور می‌توان با اپلیکیشن‌های مبتنی بر لایتنینگ هزینه خدمات را با بیت کوین پرداخت کرد، مثلا می‌توان قهوه خورد و هزینه آن را با BTC داد! برای کسب‌وکارهای آنلاین هم این موضوع جذاب است، چون می‌توانند در شبکه‌ای جهانی پول خود را بگیرند بدون اینکه منتظر تأیید بانک باشند یا کارمزدهای سنگینی را بپردازند.
حواله‌های بین‌المللی؛ نجات‌بخش مهاجران
حواله‌های مالی سالانه صدها میلیارد دلار از کشورهای توسعه‌یافته به کشورهای در حال توسعه منتقل می‌کنند. کارگران مهاجر در آمریکا، اروپا یا خلیج فارس برای خانواده‌هایشان در هند، فیلیپین یا آفریقا پول می‌فرستند. اما مشکلی که وجود دارد این است که سرویس‌های سنتی مثل وسترن یونیون کارمزدهای سنگینی (گاهی ۱۰٪ یا بیشتر) دریافت می‌کنند و انتقال پول روزها طول می‌کشد.
اینجاست که دوباره بیت کوین در کانون توجه قرار می‌گیرد. با یک کیف‌پول موبایلی ساده، یک مهاجر می‌تواند پول را تقریباً آنی و با کارمزد بسیار پایین برای خانواده‌اش بفرستد. خانواده هم می‌تواند آن را در بازار محلی به ارز ملی تبدیل کند. گزارشات نشان می‌دهد که استفاده از بیت کوین برای این کار عملا هزینه حواله‌ها را برای برخی خانواده‌ّا در نیجریه، فیلیپین و آمریکای لاتین نصف کرده است.
بیت کوین و مقاومت در برابر سانسور و تحریم
یکی از کاربردهایی که کمتر درباره‌اش صحبت می‌شود، مقاومت بیت کوین در برابر سانسور است. فرض کنید در کشوری زندگی می‌کنید که دولت می‌تواند حساب‌های بانکی را مسدود کند یا انتقال پول برای فعالان سیاسی و روزنامه‌نگاران ممنوع شود. در چنین شرایطی، بیت کوین تنها دارایی است که اگر کلید خصوصی‌اش را در اختیار داشته باشید، هیچ‌کس نمی‌تواند به زور آن را از شما بگیرد!
این موضوع فقط تئوری نیست. در جریان اعتراضات کانادا در سال ۲۰۲۲، حساب‌های بانکی برخی معترضان مسدود شد. آنها توانستند بخشی از حمایت‌های مالی خود را از طریق بیت کوین دریافت کنند.
همه ما با واژه «تحریم» آشنایی داریم. در شرایطی که تحریم باعث شده دسترسی به سیستم بانکی جهانی مثل سوئیفت تقریبا ناممکن شود، بیت کوین می‌تواند مثل فرشته نجاتی به کمک ما بیاید. بیت کوین در برابر تحریم مقاوم است چون هیچ نهادی نمی‌تواند جلوی انتقال آن را بگیرد. شما می‌توانید بدون نیاز به بانک یا شرکت واسطه، در عرض چند دقیقه پولی را از یک کشور دیگر دریافت کنید یا برای فردی در آن سوی دنیا بفرستید. مهم‌تر از همه این است که برای استفاده از بیت کوین نیاز به اجازه‌گرفتن از هیچ سازمان یا دولتی ندارید؛ فقط یک کیف پول دیجیتال و دسترسی به اینترنت کافی است.
حتی اگر دسترسی مستقیم به صرافی‌ها محدود باشد، باز هم کاربران می‌توانند از روش‌های همتا به همتا (P2P) استفاده کنند؛ جایی که افراد بدون واسطه بیت کوین را با هم مبادله می‌کنند. این یعنی تحریم‌ها نمی‌توانند به‌طور کامل جلوی جریان مالی را بگیرند.
شمول مالی؛ امید برای کسانی که هرگز حساب بانکی نداشته‌اند
بیش از ۱.۴ میلیارد نفر در جهان هنوز حساب بانکی ندارند. دلیلش؟ یا بانک‌ها در مناطق روستایی حضور ندارند، یا مردم مدارک و شرایط لازم برای افتتاح حساب را ندارند. بیت کوین می‌تواند این سد را بشکند. کافی است افراد یک گوشی هوشمند و اینترنت داشته باشند و با نصب یک کیف‌پول دیجیتال، به اقتصاد جهانی متصل شوند.
مالکیت واقعی دارایی
در سیستم بانکی سنتی، دارایی شما در واقع در حساب بانکی است که بانک مالک آن به حساب می‌آید. اگر بانک ورشکسته شود یا دولت حساب را بلوکه کند، دسترسی‌تان محدود خواهد شد. بیت کوین این منطق را تغییر داده: اگر کلید خصوصی در دست شما باشد، دارایی هم واقعاً مال شماست.
این ویژگی یک شمشیر دو لبه است. آزادی کامل در مدیریت دارایی به معنای مسئولیت کامل هم هست. اگر کلید خصوصی کیف پول‌تان را گم کنید یا هک شوید، هیچ راهی برای بازگرداندن پول وجود ندارد. بنابراین باید چهار چشمی مراقب عبارت بازیابی کیف پول‌تان باشید.
آزادی در انتقال سرمایه برای فریلنسرها و کارآفرینان ایرانی
یکی از گروه‌هایی که به‌شدت در سال‌های اخیر مزه کاربرد بیت کوین را چشیده‌اند، فریلنسرها و استارتاپ‌های ایرانی هستند. فرض کنید یک طراح گرافیک یا برنامه‌نویس ایرانی برای مشتری در اروپا یا آمریکا پروژه‌ای انجام داده است. به‌دلیل تحریم‌ها، او نه می‌تواند حساب بانکی بین‌المللی داشته باشد، نه از پی‌پال یا مسترکارت استفاده کند.
اینجاست که بیت کوین مثل یک راه نجات جلویش قرار می‌گیرد. مشتری کافی است دستمزد را در قالب بیت کوین ارسال کند و فریلنسر در ایران می‌تواند آن را در صرافی ارز دیجیتال به ریال تبدیل کند. این تجربه برای خیلی‌ها دیگر یک «سناریوی فرضی» نیست؛ بلکه واقعیتی است که هزاران نفر در ایران هر روز با آن سر و کار دارند.
بیت کوین به‌عنوان سرمایه‌ای قابل حمل
یکی از مشکلات کلاسیک برای ایرانی‌هایی که قصد مهاجرت یا ادامه تحصیل دارند، انتقال سرمایه است. سیستم بانکی بین‌المللی عملاً حساب‌های ایرانی را نمی‌پذیرد و خروج پول به شکل رسمی هم محدودیت‌های جدی دارد.
اما بیت کوین این معادله را تغییر می‌دهد. دارایی دیجیتال شما می‌تواند در یک کیف پول سخت‌افزاری یا حتی روی یک کاغذ ساده (در قالب عبارت بازیابی) ذخیره شود و بدون اینکه کسی متوجه شود، به هر نقطه‌ای از جهان منتقل شود. مهاجر یا دانشجو کافی است بعد از رسیدن به مقصد، کیف پولش را بازیابی و سرمایه‌اش را دوباره به ارز محلی تبدیل کند. این یعنی آزادی مالی واقعی بدون نیاز به چمدان پر از اسکناس یا دردسرهای بانکی!
امکان پرداخت برای خدمات بین‌المللی
خیلی از کاربران ایرانی بارها با این مشکل مواجه شده‌اند: می‌خواهند یک دوره آموزشی آنلاین بخرند، اشتراک نرم‌افزار یا هاست خارجی بگیرند، یا حتی بلیط پرواز خارجی رزرو کنند؛ اما به‌دلیل تحریم‌های بانکی امکان پرداخت ندارند.
اینجا هم بیت کوین می‌تواند نقش یک واسطه را بازی کند. بسیاری از سرویس‌ها و پلتفرم‌های بین‌المللی پرداخت با بیت کوین را قبول می‌کنند. کاربر ایرانی می‌تواند با خرید بیت کوین از بازار داخلی، هزینه را مستقیماً بپردازد. درست است که این فرآیند همیشه بی‌دردسر نیست و گاهی به واسطه نیاز دارد، اما باز هم در مقایسه با عدم دسترسی کامل، مثل لنگه کفشی در بیابان خواهد بود.
همچنین بخوانید: بهترین روش انتقال پول از ایران به خارج کشور
بیت کوین به‌عنوان ابزاری برای پس‌انداز در برابر بی‌ثباتی پول
ریال طی سال‌های اخیر ارزش خود را به‌شدت از دست داده است. در چنین شرایطی، خانواده‌ها و سرمایه‌گذاران کوچک به دنبال دارایی‌هایی هستند که بتوانند قدرت خریدشان را حفظ کنند. بعضی سراغ طلا و دلار می‌روند، بعضی سراغ زمین و مسکن. اما بیت کوین هم به تدریج وارد این سبد ذخیره ارزش شده است.
بسیاری از جوانان ایرانی ترجیح می‌دهند بخشی از درآمد خود را به بیت کوین تبدیل کنند و به چشم یک پس‌انداز بلندمدت به آن نگاه کنند. شاید قیمت بیت کوین نوسان زیادی داشته باشد، اما در مقایسه با افت مداوم ریال، بسیاری آن را انتخابی منطقی می‌دانند.
جمع‌بندی: بیت کوین، انتخاب یا اجبار؟
بیت کوین برای خیلی‌ها یک گزینه سرمایه‌گذاری هیجان‌انگیز است و برای بعضی دیگر، تنها راه نجات از محدودیت‌های بانکی و تحریم‌ها. اگر در کشوری زندگی کنید که سیستم مالی آزاد و شفاف دارد، شاید بیت کوین برایتان صرفاً یک فرصت اقتصادی یا یک ابزار سرمایه‌گذاری باشد. اما در جغرافیایی مثل ایران، ماجرا فرق می‌کند؛ اینجا بیت کوین به معنای واقعی کلمه یک «ضرورت» است. ضرورتی برای حفظ ارزش پول، برای ارتباط با اقتصاد جهانی، و برای دستیابی به آزادی مالی که شاید در سیستم سنتی هرگز دست‌یافتنی نباشد.
در نهایت، بیت کوین نه یک عصای جادویی است و نه نسخه نهایی رهایی از تمام مشکلات. اما حقیقت این است که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان، به‌ویژه در کشورهایی که با بی‌ثباتی اقتصادی و محدودیت‌های مالی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، آن را به‌عنوان یک پناهگاه جدید پذیرفته‌اند. این همان چیزی است که بیت کوین را فراتر از یک «ابزار تکنولوژیک» یا «دارایی دیجیتال» می‌برد و به یک جنبش جهانی برای آزادی مالی تبدیل می‌کند.
سوالات متداول
ذخیره ارزش، استفاده در تراکنش‌های بزرگ بین‌المللی و انجام پرداخت‌های کوچک روزمره از مهم‌ترین کاربردهای بیت کوین است.
امکان انتقال پول بدون واسطه و سانسور را فراهم می‌کند و در برابر تحریم‌ها مقاوم است.
افراد بدون حساب بانکی، مهاجران برای حواله، فریلنسرها و کارآفرینان در کشورهای تحریم‌شده مثل ایران.
بله، با کمک شبکه لایتنینگ می‌توان تراکنش‌ها را سریع و کم‌هزینه انجام داد، حتی برای خرید قهوه یا خدمات کوچک.
