امور مالی غیرمتمرکز (DeFi) طی چند سال گذشته به طور تصاعدی رشد کرده است و انجام امور مالی را بدون نیاز به واسطه‌های متمرکز تسهیل کرده است. یکی از فن‌آوری‌هایی که از ستون‌های اصلی آن به شمار می‌رود، بازارسازهای خودکار (AMM) هستند که مکانیسم‌های معاملاتی خلاقانه‌ای ایجاد می‌کنند. این نوآوری باعث ایجاد مفاهیم جدیدی در مورد تامین نقدینگی، کشت سود و بسیاری موارد دیگر شده است. بازارساز خودکار (AMM) پروتکل زیربنایی است که به صرافی‌های غیرمتمرکز (DEX) امکان فعالیت می‌دهد. صرافی‌های غیرمتمرکز به کاربران کمک می‌کنند تا با اتصال مستقیم به یکدیگر، ارزهای دیجیتال را مبادله کنند. به بیانی ساده، بازارساز خودکار مکانیسم معاملاتی خودگردانی است که نیاز به مبادلات متمرکز و تکنیک‌های بازارسازی صرافی‌های متمرکز را از بین میبرد.
یونی سواپ (Uniswap) اولین پلتفرم غیرمتمرکزی بود که با موفقیت از سیستم بازارساز خودکار (AMM) استفاده کرد. صرافی غیرمتمرکزی که در سال ۲۰۱۸ راه‌اندازی شد.
در این مقاله از مجله نوبیتکس، به بررسی کامل بازارساز خودکار، انواع آن، نحوه عملکرد و مزایا و معایب بازارساز خودکار خواهیم پرداخت. پیش از ورود به بررسی بازارساز خودکار، ابتدا به طور مختص به معرفی صرافی‌های غیرمتمرکز (DEX) می‌پردازیم.
بازارسازی چیست؟
بازارسازی یک عمل رایج در چشم انداز مالی سنتی است. بازارسازی یک استراتژی است که در آن شرکت یا فرد به عنوان راه حلی برای از بین بردن گپ میان خرید و فروش یک دارایی عمل می‌کند.
بازارساز اغلب وظیفه تامین نقدینگی یک دارایی و به دست آوردن سودی ثابت از خریداران و فروشندگان آن دارایی را بر عهده دارد. آنها همچنین از هزینه‌هایی که بابت تامین نقدینگی و انجام سفارش‌های بازار اخذ می‌شود، درآمد کسب می‌کنند. بازارسازان به طور مداوم دو نرخ ارائه می‌دهند: یکی برای خرید و دیگری برای فروش. این دو نرخ به ترتیب به عنوان نرخ پیشنهادی (Bid) و نرخ تقاضا (Ask) شناخته می‌شوند. اختلاف بین این دو نرخ به عنوان اسپرد (Spread) شناخته می‌شود.
هدف اصلی بازارسازان این است که از اختلافات نرخ خرید و فروش که به عنوان اسپرد شناخته می‌شود، سود ببرند. بازارسازان به طور معمول برای حجم بالای معاملاتی که انجام می‌دهند، از صرافی‌ها پاداش دریافت می‌کنند.
این فرآیند برای صرافی‌ها مفید است چون:
- نقدینگی: بازارسازی باعث افزایش نقدینگی یا قابلیت معامله در بازار می‌شود. بازارسازان با خرید و فروش ارز دیجیتال به طور مداوم، بازار را فعال نگه می‌دارند.
- کاهش اسپرد: بازارسازان با رقابت با یکدیگر برای ارائه بهترین نرخ‌های خرید و فروش، می‌توانند فاصله قیمتی را کاهش دهند، که این موضوع برای خریداران و فروشندگان مفید است.
- قیمت‌گذاری بهتر: با افزایش تعداد معاملات، بازارسازان می‌توانند به بهبود قیمت‌گذاری در بازار کمک کنند.
بازارساز خودکار (AMM) چیست؟
بازارساز خودکار (AMM-Automated Market Maker) نوعی پروتکل مبادله غیرمتمرکز است که به کاربران اجازه می‌دهد بدون نیاز به واسطه شخص ثالث، دارایی‌های دیجیتالی را خرید و فروش کنند. AMMها فرآیند قیمت‌گذاری و تطبیق سفارش‌ها را خودکار می‌کنند و معمولاً از یک الگوریتم برای تعیین قیمت‌هایی که خریداران و فروشندگان می‌توانند دارایی‌ها را معامله کنند، استفاده می‌کنند. این بدان معناست که کاربران می‌توانند دارایی‌های کریپتو را به روشی بدون نیاز به اعتماد (Trustless) و همتا به همتا بی واسطه خریداری و فروش کنند.
AMMها با سادگی، سهولت استفاده و هزینه‌های کم شناخته می‌شوند. معامله‌گران می‌توانند بدون نگرانی در مورد انواع سفارش، تطبیق سفارش یا و بدون پیچیدگی‌های زیاد به سرعت موقعیت‌ها را باز و بسته کنند. علاوه بر این، صرافی‌های AMM اغلب سریع‌تر و ایمن‌تر از همتایان متمرکز خود هستند، زیرا با قراردادهای هوشمند اجرا می‌شوند و توسط شبکه بلاک چین محافظت می‌شوند.
صرافی غیرمتمرکز چیست؟
صرافی‌های غیرمتمرکز (DEX- Decentralized Exchange) بر اساس پروتکل‌های غیرمتمرکز و بدون کنترل نهادی مرکزی کار می‌کنند. در صرافی‌های غیرمتمرکز تراکنش‌ها و ثبت سوابق مستقیماً بین کاربران از طریق قراردادهای هوشمند در بلاک چین‌هایی مانند اتریوم انجام می‌شود.
کاربران می‌توانند رمزارزها را با یکدیگر مبادله کنند و در وام‌دهی و وام‌گیری این صرافی‌ها شرکت کنند، بدون اینکه به واسطه‌ای متمرکز نیازی داشته باشند.
صرافی‌های غیرمتمرکز به کاربران امکان می‌دهد تا در ازای دریافت کارمزد تراکنش‌ها یا توکن‌های اختصاصی پلتفرم به عنوان پاداش، نقدینگی لازم را برای جفت رمزارزهای معاملاتی فراهم کنند. وام‌ها و نرخ‌های بهره به طور الگوریتمی بر اساس عرضه و تقاضا در سراسر شبکه غیرمتمرکز تعیین می‌شوند تا اینکه توسط یک نهاد متمرکز تعیین شوند.
در صرافی‌های غیرمتمرکز کارمزدها معمولاً از صرافی‌های متمرکز کمتر است، زیرا واسطه‌ها حذف می‌شوند، اما نقدینگی و امکانات آن ممکن است برای جفت رمزارزهای کمتر محبوب محدودتر باشد. تراکنش‌ها نیز در بلاک چین عمومی شفاف و قابل مشاهده هستند و دارایی نیز به جای نگهداری در صرافی در کنترل کاربر باقی می‌ماند.
منشاء بازارساز خودکار (AMM)
منشاء سیستم‌های AMM را می‌توان اوایل دهه ۱۹۹۰ و پس از پیاده‌سازی توسط Shearson Lehman Brothers و ATD دانست. قبل از اختراع بازارساز خودکار، اردربوک‌ها (دفتر سفارشات) توسط انسان‌هایی ایجاد می‌شد که به صورت دستی معاملاتی را با هدف افزایش نقدینگی بازار ایجاد می‌کردند. این رویکرد دلیل برخی از اسلیپیج‌ها (Slippage) و تاخیر در کشف قیمت در بازارها بود. علاوه بر این، بازارسازان نیز به دستکاری بازار متهم می‌شدند. بازارسازهای خودکار تمام مشکلات ناشی از بازارسازان انسانی را حل کردند.
بازارساز خودکار چگونه کار می‌کند؟
یونی سواپ (Uniswap) نمونه بارز نحوه کار بازارساز خودکار است. یونی سواپ یک پروتکل بازارساز خودکار (AMM) است که مانند روباتی خدمت‌کار عمل می‌کند و معاملات را بین شما و یک استخر نقدینگی (liquidity pool) که توسط ارائه دهندگان نقدینگی (liquidity providers) راه‌اندازی شده است انجام می‌دهد. در مدل بازارساز خودکار سه نقش وجود دارد: معامله‌گر، تامین کننده نقدینگی، و فرماندار پروتکل. پروتکل دو وظیفه اصلی دارد: کشف قیمت دارایی‌ها و انجام معاملات از طریق قراردادهای هوشمند.
به عنوان مثال، بیایید معامله توکن‌های اتر ETH را با توکن‌های یونی UNI در یونی سواپ تصور کنیم. پس از کلیک بر روی دکمه مبادله، الگوریتم محاسبه می‌کند که معامله چقدر بر ذخایر استخر نقدینگی تاثیر می‌گذارد که پس از آن یک مظنه قیمت داده می‌شود.
پس از تایید تراکنش، بازارساز خودکار توکن‌های یونی UNI را به استخر ETH-UNI واریز می‌کند. در نهایت، مقدار اتر ETH گفته شده را از استخر به کیف پول مشتری ارسال می‌کند.
برخی از بازارسازهای خودکار از یک فرمول نرخ ثابت بازارساز برای قیمت گذاری دارایی‌ها استفاده می‌کنند که بیان می‌کند:
x * y = k
x و y مقادیر دارایی‌های توکن‌ها هستند و k عددی است که نشان می‌دهد تعادل ثابتی از دارایی‌ها وجود دارد و قیمت توکن‌ها را در استخر نقدینگی تعیین می‌کند.
به عنوان مثال، اگر یک استخر AMM دارای اتر (ETH) و بیت کوین (BTC) باشد هر بار که اتر ETH خریداری می‌شود، قیمت اتر ETH افزایش می‌یابد زیرا اتر ETH کمتری نسبت به قبل از خرید در استخر وجود دارد. برعکس، قیمت BTC کاهش می‌یابد زیرا BTC بیشتری در استخر وجود دارد. استخر در تعادل ثابت باقی می‌ماند، جایی که مقدار کل ETH در استخر همیشه با ارزش کل BTC در استخر برابر است. از نظر بصری، قیمت توکن‌ها در یک استخر AMM از منحنی تعیین شده توسط فرمول پیروی می‌کند.
در این حالت تعادل ثابت، خرید یک اتریوم، قیمت اتریوم را اندکی در امتداد منحنی افزایش می‌دهد و فروش یک اتریوم، قیمت اتریوم را اندکی در طول منحنی کاهش می‌دهد. برعکس آن برای قیمت بیت کوین در استخر ETH-BTC اتفاق می‌افتد. مهم نیست که قیمت چقدر نوسان می‌کند، در نهایت بازگشتی به حالت تعادل وجود خواهد داشت که منعکس کننده قیمت نسبتاً دقیق بازار است. اگر قیمت AMM بیش از حد با قیمت‌های بازار در سایر صرافی‌ها فاصله داشته باشد، این مدل معامله‌گران را تشویق می‌کند تا از تفاوت قیمت‌های بین AMM و سایر صرافی‌ها استفاده کنند تا زمانی که دوباره متعادل شود.
استخرهای نقدینگی و تامین کنندگان نقدینگی
نقدینگی (Liquidity، یا به بیان صحیح‌تر نقدشوندگی) به این موضوع اشاره دارد که چگونه یک دارایی می‌تواند به آسانی به دارایی دیگر (اغلب ارز فیات) تبدیل شود، بدون اینکه بر قیمت بازار آن تاثیر بگذارد. قبل از اینکه بازارسازهای خودکار وارد عمل شوند، نقدینگی یک چالش مهم برای صرافی‌های غیرمتمرکز (DEX) در اتریوم بود. این صرافی‌ها به عنوان یک فناوری جدید و با رابط کاربری پیچیده، تعداد خریداران و فروشندگان‌شان کم بود و در نتیجه یافتن افراد کافی برای معامله به طور منظم و همیشگی دشوار بود. بازارساز خودکار مشکل محدودیت نقدینگی را با ایجاد استخرهای نقدینگی و ارائه پاداش به تامین کنندگان نقدینگی برای تامین دارایی‌های استخرها برطرف می‌کنند. هر چه دارایی‌های موجود در یک استخر بیشتر باشد و نقدینگی آن بیشتر باشد، تجارت در صرافی‌های غیرمتمرکز آسان‌تر می‌شود.
در پلتفرم‌های بازارسازهای خودکار، به جای معامله بین خریداران و فروشندگان، کاربران با استخری از توکن‌ها معامله می‌کنند که همان استخر نقدینگی است. در اصل استخر نقدینگی مانند ظرفی مشترک از توکن‌ها است. کاربران با استفاده از توکن‌ها این استخر را پر می‌کنند و قیمت توکن‌های موجود در استخر به کمک یک فرمول ریاضی تعیین می‌شود. با ایجاد تغییرات در فرمول، استخرهای نقدینگی را می‌توان برای اهداف متفاوتی بهینه‌سازی کرد.
تامین کنندگان نقدینگی معمولاً برای ارائه توکن به استخر، کارمزد دریافت می‌کنند. این کارمزد توسط معامله گرانی که با استخر نقدینگی تعامل دارند پرداخت می‌شود.
استخرهای نقدینگی و ضرر ناپایدار
یکی از خطرات مرتبط با استخرهای نقدینگی، ضرر ناپایدار (Impermanent Loss) است. ضرر ناپایدار زمانی اتفاق می‌افتد که نسبت قیمت دارایی‌های استخر نوسان داشته باشد. زمانی که نسبت قیمت دارایی استخر از نسبت قیمت در زمانی که تامین کننده نقدینگی دارایی خود را در آن سپرده‌گذاری کرده است کمتر شود، تامین کننده نقدینگی به طور خودکار متحمل ضرر می‌شود. این اختلاف هر چه بیشتر شود، تامین کننده ضرر بیشتری متحمل می‌شود. ضرر ناپایدار معمولاً بر استخرهایی که دارای دارایی‌های دیجیتال پرنوسان هستند تاثیر می‌گذارد.
با این حال، این ضرر ناپایدار است زیرا احتمال بازگشت نسبت قیمت وجود دارد. ضرر تنها زمانی دائمی می‌شود که تامین کننده نقدینگی وجوه مذکور را قبل از بازگشت نسبت قیمت برداشت کند. همچنین، توجه داشته باشید که درآمدهای بالقوه حاصل از کارمزد تراکنش‌ها و سهام‌گذاری توکن گاهی اوقات می‌تواند چنین زیان‌هایی را پوشش دهد.
تفاوت بازارساز خودکار و دفتر سفارشات
تفاوت اصلی بین مدل بازارساز خودکار (AMM) و دفتر سفارشات (Order Book) در این است که بازارساز خودکار یک استخر نقدینگی است که به طور خودکار قیمت‌ها را بر اساس میزان نقدینگی درون استخر تعیین می‌کند. در مدل دفتر سفارشات، کشف قیمت از طریق تعیین قیمت‌ها توسط خود خریداران و فروشندگان انجام می‌شود.
در مدل بازارساز خودکار نیازی به تنظیم دستی قیمت نیست زیرا استخر نقدینگی به طور خودکار آن را انجام می‌دهد. در مدل دفتر سفارشات، فعالان بازار باید به صورت دستی قیمت‌ها را تعیین کرده و سفارشات خرید و فروش را ایجاد کنند. مدل بازارساز خودکار معمولاً کارمزدهای کمتر و نقدینگی بهتری را نسبت به مدل دفتر سفارشات ارائه می‌دهد.
مزایا و معایب بازارساز خودکار
مزایا
۱. مدل بازارساز خودکار جایگزین کارآمدتری برای مبادلات دفتر سفارشات سنتی ارائه می‌کند و به کاربران اجازه می‌دهد تا دارایی‌های دیجیتال خود را بدون واسطه معامله کنند.
۲. بازارسازان خودکار برخلاف بازارسازان سنتی، همیشه در دسترس هستند و تبادلات را در هر لحظه، ۲۴ ساعته و هر روزه انجام می‌دهند.
۳. تامین کنندگان نقدینگی می‌توانند از طریق کارمزدهای معامله که بر اساس سهم آنها در استخر توزیع می‌شود درآمد کسب کنند.
۴. AMMها کاملاً خودکار هستند، به این معنی که کاربران نیازی به نگرانی در مورد مدیریت کتاب سفارش دستی ندارند.
۵. بازارساز خودکار کارمزدهای پایینی را برای معامله گران ارائه می‌دهد، زیرا هزینه‌های سیستم حداقل است.
۶. بازارسازهای خودکار نقدینگی بیشتری نسبت به صرافی‌های سنتی ارائه می‌دهند که می‌تواند به سود معامله‌گران باشد.
معایب
۱. بازارسازهای خودکار در معرض اسلیپیج و ضرر ناپایدار هستند که می‌تواند ضررهای قابل توجهی را برای معامله‌گران به همراه داشته باشد.
۲. بازارسازهای خودکار معمولاً محدود به تجارت چند دارایی هستند، به این معنی که معامله‌گران ممکن است به طیف کاملی از بازارهای موجود در صرافی‌های سنتی دسترسی نداشته باشند.
۳. از آنجایی که AMMها خودکار هستند، ممکن است در برابر سوء استفاده عوامل مخرب آسیب‌پذیر باشند.
۴. استفاده از بازارسازهای خودکار ممکن است پیچیده باشد و کاربران ممکن است به طور کامل نحوه عملکرد آنها را درک نکنند.
۵. بازارسازهای خودکار هنوز نسبتاً جدید هستند، به این معنی که امکان باگ یا نقص در کد آنها وجود دارد.
۶. همه بازارسازهای خودکار مقررات حمایتی ندارند، به این معنی که کاربران ممکن است در صورت هک یا کلاهبرداری محافظت نشوند.
جمع‌بندی
بازارسازهای خودکار امروزی در ابتدا توسط ویتالیک بوترین (Vitalik Buterin) در سال ۲۰۱۷ معرفی شدند. چهار سال بعد، اولین مدل‌های بازارسازان خودکار به بازار آمد. بازارساز خودکار نه تنها قابلیت‌های صرافی‌های غیرمتمرکز موجود را به‌شدت بهبود بخشیده‌اند، بلکه در وهله اول امکان وجود امور مالی غیرمتمرکز (DeFi) را نیز فراهم کرده‌اند. بازدهی جذاب برای تامین نقدینگی یکی از دلایل اصلی روی آوردن فعالان بازار به امور مالی غیرمتمرکز بود.
بازارسازهای خودکار با استفاده از الگوریتم‌های ریاضی، نقدینگی را بدون نیاز به واسطه‌گر فراهم می‌کنند و تراکنش‌ها را خودکار و بر اساس قوانین عرضه و تقاضا انجام می‌دهند.
پروتکل‌هایی مانند یونی‌اسواپ و سوشی‌سواپ در جذب سرمایه‌گذاران و فعال کردن بازار موفق عمل کرده‌اند. آنها با حذف واسطه‌ها، هزینه‌ها و زمان معامله را کاهش داده و به توسعه کاربردها و خدمات جدید مالی کمک کرده‌اند.
هرچند AMMها مشکلاتی نیز دارند، اما نقش مثبت آنها در افزایش نقدینگی و تسهیل دسترسی به بازار قابل انکار نیست. این پروتکل‌ها انقلابی در ساختار بازارهای مالی به وجود آورده‌اند و آینده‌ی روشنی در پیش دارند.
