تورم چیست؟ دلیل افزایش قیمت‌ها به زبان ساده

افزایش مداوم قیمت‌ها که در زبان اقتصاد به آن «تورم» می‌گویند، پدیده‌ای آشنا برای همه مردم است. هنگامی که قیمت کالاها و خدمات به طور پیوسته افزایش می‌یابد و قدرت خرید مردم به‌تدریج کاهش پیدا می‌کند، گفته می‌شود اقتصاد دچار تورم شده است. این مسئله همواره موضوع مهمی برای خانوارها، کسب‌وکارها و سیاست‌گذاران اقتصادی بوده است. در این مقاله قصد داریم با مفهوم دقیق و واضح تورم آشنا شویم و به سوالات مختلفی در این خصوص پاسخ دهیم.

تورم چیست؟

تورم به بیان ساده به افزایش پایدار و پیوسته قیمت کالاها و خدمات در یک بازه زمانی مشخص گفته می‌شود. در شرایط تورمی، پول به مرور زمان ارزش خود را از دست می‌دهد و در نتیجه هر واحد پولی کمتر از گذشته قدرت خرید دارد. به عنوان مثال، اگر قیمت یک محصول در سال گذشته ۱۰ هزار تومان بوده و امسال قیمت آن ۱۲ هزار تومان شده باشد، این یعنی آن کالا دچار ۲۰ درصد تورم شده است. تورم در مقابل مفهوم دیگری به نام «کاهش قیمت‌ها» یا «تورم منفی» قرار دارد. در تورم منفی قیمت‌ها به جای افزایش، روندی کاهشی دارند. این وضعیت معمولاً نشانه‌ای از کاهش تقاضا و کند شدن فعالیت‌های اقتصادی است و می‌تواند منجر به بیکاری و رکود شود.

تورم می‌تواند اثرات مختلفی بر اقتصاد و زندگی روزمره مردم داشته باشد. از یک سو، ممکن است باعث رشد اسمی درآمدها شود، اما از سوی دیگر اگر افزایش قیمت‌ها سریع‌تر از رشد درآمدها باشد، قدرت خرید مردم کاهش می‌یابد و سطح رفاه عمومی پایین می‌آید. همچنین در شرایط تورمی، پس‌انداز کردن پول نقد کارکرد خود را از دست می‌دهد، چرا که با گذر زمان می‌توان با همان مقدار پول، کالا یا خدمات کمتری خریداری کرد. در ادامه با دلایل شکل‌گیری تورم بیشتر آشنا می‌شویم.

علت ایجاد تورم چیست؟

تورم به دلایل مختلفی به وجود می‌آید که در حالت کلی می‌توان آن‌ها را در سه دسته مهم طبقه‌بندی کرد:

تورم ناشی از تقاضا

این نوع تورم زمانی اتفاق می‌افتد که تقاضای کالاها و خدمات در اقتصاد، بیشتر از عرضه باشد. زمانی که مردم بیش از میزان عرضه موجود در بازار، کالا طلب کنند، طبیعتاً قیمت‌ها افزایش خواهد یافت.

تورم ناشی از هزینه‌های تولید

این نوع تورم زمانی به وقوع می‌پیوندد که هزینه‌های تولید افزایش می‌یابد. وقتی هزینه‌های اولیه، مثل قیمت مواد اولیه، دستمزد کارگران یا هزینه انرژی بالا رود، تولیدکنندگان مجبور به افزایش قیمت محصول نهایی می‌شوند.

تورم پولی

این نوع تورم زمانی رخ می‌دهد که حجم پول در گردش در جامعه به طور غیرمنطقی افزایش یابد. به بیان ساده، زمانی که دولت‌ها و بانک‌های مرکزی بیش از نیاز واقعی بازار پول چاپ کنند، تورم پولی ایجاد می‌شود.

عوامل موثر در تشدید تورم

علاوه بر علت‌های اصلی تورم، عوامل مختلفی وجود دارند که می‌توانند تورم موجود را تشدید کرده و آن را به بحرانی جدی برای اقتصاد تبدیل کنند. از جمله این عوامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

نوسانات نرخ ارز

نوسان شدید نرخ ارز، به ویژه در کشورهایی که به واردات کالا وابسته‌اند، می‌تواند قیمت‌ها را به سرعت بالا ببرد.

افزایش قیمت حامل‌های انرژی

افزایش قیمت سوخت و حامل‌های انرژی معمولاً بر هزینه‌های حمل‌ونقل و تولید اثر گذاشته و باعث افزایش قیمت کالاها و خدمات می‌شود.

افزایش دستمزدها بدون افزایش بهره‌وری

هنگامی که دستمزد کارگران افزایش یابد، اما بهره‌وری تولید تغییر نکند، تولیدکنندگان برای جبران هزینه‌ها مجبور به افزایش قیمت کالاها می‌شوند.

نرخ تورم چگونه محاسبه می‌شود؟

محاسبه نرخ تورم از طریق بررسی شاخص قیمت‌ها انجام می‌شود. معمولاً در کشورها شاخصی به نام «شاخص قیمت مصرف‌کننده» (CPI) به‌کار می‌رود. برای این محاسبه، قیمت سبد مشخصی از کالاها و خدمات مصرفی خانوارها بررسی می‌شود و نرخ تورم از طریق مقایسه تغییرات قیمت این سبد کالا در دوره‌های زمانی مختلف محاسبه می‌گردد. برای نمونه به فرمول زیر دقت کنید (از راست به چپ بخوانید):

نرخ تورم = ((شاخص قیمت سال جاری – شاخص قیمت سال قبل) ÷ شاخص قیمت سال قبل) × ۱۰۰

در محاسبه تورم قیمت چه کالاهایی در نظر گرفته می‌شود؟

در محاسبه تورم، قیمت مجموعه‌ای از کالاها و خدمات مصرفی که نماینده سبد مصرفی خانوارها هستند، بررسی می‌شود. این سبد به عنوان «سبد شاخص قیمت مصرف‌کننده» (Consumer Price Index – CPI) شناخته می‌شود و معمولاً توسط مرکز آمار یا بانک مرکزی هر کشور تعیین می‌شود. دسته‌بندی‌ کلی کالاها و خدمات در سبد تورمی به شرح زیر است:

1. خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها
   • نان، برنج، گوشت، مرغ، تخم‌مرغ، لبنیات، سبزیجات، میوه‌ها، روغن، چای، قند و شکر
2. پوشاک و کفش
   • لباس مردانه، زنانه، بچه‌گانه، کفش، چادر و…
3. مسکن، آب، برق، گاز و سایر سوخت‌ها
   • اجاره‌بها، قیمت خرید خانه، هزینه‌های آب، برق، گاز، نفت و سایر سوخت‌ها
4. حمل و نقل
   • هزینه‌ی سوخت، بلیت اتوبوس، تاکسی، هواپیما، قطار، وسایل نقلیه شخصی
5. بهداشت و درمان
   • ویزیت پزشک، دارو، خدمات بیمارستانی، خدمات دندان‌پزشکی
6. تفریح و فرهنگ
   • سینما، کتاب، اینترنت، لوازم ورزشی
7. ارتباطات
   • خدمات تلفن، موبایل، اینترنت
8. تحصیلات
   • هزینه مدارس، دانشگاه، کلاس‌های آموزشی
9. کالاها و خدمات متفرقه
   • لوازم خانگی، آرایشی و بهداشتی، خدمات شخصی

البته وزن هر گروه کالا و خدمات در شاخص تورم بر اساس میزان مصرف آن در زندگی واقعی خانوارها تعیین می‌شود. مثلاً چون خوراکی‌ها سهم زیادی در هزینه خانوار دارند، نوسان قیمت آن‌ها تأثیر بیشتری بر نرخ تورم دارد.

آشنایی با انواع تورم

تورم به شیوه‌های مختلفی محاسبه می‌شود که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

نوع تورم	تعریف ساده
تورم سالانه	میانگین افزایش قیمت‌ها در یک سال نسبت به سال قبل
تورم نقطه به نقطه	مقایسه قیمت‌ها در یک ماه مشخص نسبت به همان ماه در سال قبل
تورم ماهانه	افزایش قیمت‌ها نسبت به ماه قبل

وضعیت تورم در جهان چگونه است؟

در حال حاضر، تورم به یکی از نگرانی‌های اصلی در سطح جهان تبدیل شده است. کشورهای مختلف سیاست‌های متفاوتی را برای کنترل نرخ تورم دنبال می‌کنند. به طور کلی:

• کشورهای توسعه‌یافته معمولاً نرخ تورم پایینی دارند.
• کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه‌یافته اغلب با تورم‌های بالا و بی‌ثبات مواجه هستند.

مثلاً نرخ تورم در اقتصادهایی مانند آمریکا یا اتحادیه اروپا به طور معمول کمتر از ۵ درصد است، در حالی که کشورهایی نظیر ترکیه، آرژانتین یا ایران نرخ تورم بالای ۲۰ درصد را تجربه می‌کنند.

وضعیت تورم در ایران چگونه است؟

اقتصاد ایران از دهه‌ها قبل تاکنون همواره با مسئله تورم مواجه بوده است. تحریم‌ها، نوسانات ارزی، وابستگی به صادرات نفتی و کسری بودجه، از جمله دلایلی هستند که ایران را به یکی از کشورهای دارای تورم بالا تبدیل کرده است. در چند سال اخیر، نرخ تورم در ایران اغلب دورقمی و گاه بالاتر از ۴۰ درصد بوده است. این وضعیت سبب کاهش چشمگیر قدرت خرید شهروندان شده است.

نمودار نرخ تورم در ایران

تصویر زیر نرخ تورم در ایران طی سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۳ را نشان می‌دهد:

همچنین جدول زیر نرخ تورم ایران از سال ۱۳۱۶ را نشان می‌دهد:

سال	نرخ تورم (به درصد)
۱۴۰۱	۴۶.۵
۱۴۰۰	۴۶.۲
۱۳۹۹	۴۷.۱
۱۳۹۸	۴۱.۲
۱۳۹۷	۳۱.۲
۱۳۹۶	۹.۶
۱۳۹۵	۹.۰
۱۳۹۴	۱۱.۹
۱۳۹۳	۱۵.۶
۱۳۹۲	۳۴.۷
۱۳۹۱	۳۰.۵
۱۳۹۰	۲۱.۵
۱۳۸۹	۱۲.۴
۱۳۸۸	۱۰.۸
۱۳۸۷	۲۵.۴
۱۳۸۶	۱۸.۴
۱۳۸۵	۱۱.۹
۱۳۸۴	۱۰.۴
۱۳۸۳	۱۵.۲
۱۳۸۲	۱۵.۶
۱۳۸۱	۱۵.۸
۱۳۸۰	۱۱.۴
۱۳۷۹	۱۲.۶
۱۳۷۸	۲۰.۱
۱۳۷۷	۱۸.۱
۱۳۷۶	۱۷.۳
۱۳۷۵	۲۳.۲
۱۳۷۴	۴۹.۴
۱۳۷۳	۳۵.۲
۱۳۷۲	۲۲.۹
۱۳۷۱	۲۴.۴
۱۳۷۰	۲۰.۷
۱۳۶۹	۹.۰
۱۳۶۸	۱۷.۴
۱۳۶۷	۲۸.۹
۱۳۶۶	۲۷.۷
۱۳۶۵	۲۳.۷
۱۳۶۴	۶.۹
۱۳۶۳	۱۰.۴
۱۳۶۲	۱۴.۸
۱۳۶۱	۱۹.۲
۱۳۶۰	۲۲.۸
۱۳۵۹	۲۳.۵
۱۳۵۸	۱۱.۴
۱۳۵۷	۱۰.۰
۱۳۵۶	۲۵.۱
۱۳۵۵	۱۶.۶
۱۳۵۴	۹.۹
۱۳۵۳	۱۵.۵
۱۳۵۲	۱۱.۲
۱۳۵۱	۶.۳
۱۳۵۰	۵.۵
۱۳۴۹	۱.۵
۱۳۴۸	۳.۶
۱۳۴۷	۱.۵
۱۳۴۶	۰.۸
۱۳۴۵	۰.۸
۱۳۴۴	۰.۳
۱۳۴۳	۴.۵
۱۳۴۲	۱.۰
۱۳۴۱	۰.۹
۱۳۴۰	۱.۶
۱۳۳۹	۷.۹
۱۳۳۸	۱۳.۰
۱۳۳۷	۱.۰
۱۳۳۶	۴.۴
۱۳۳۵	۸.۸
۱۳۳۴	۱.۷
۱۳۳۳	۱۵.۹
۱۳۳۲	۹.۲
۱۳۳۱	۷.۲
۱۳۳۰	۸.۳
۱۳۲۹	منفی ۱۷.۲
۱۳۲۸	۲.۳
۱۳۲۷	۱۱.۱
۱۳۲۶	۶.۶
۱۳۲۵	منفی ۱۱.۵
۱۳۲۴	منفی ۱۴.۴
۱۳۲۳	۲.۷
۱۳۲۲	۱۱۰.۵
۱۳۲۱	۹۶.۲
۱۳۲۰	۴۹.۵
۱۳۱۹	۱۳.۸
۱۳۱۸	۸.۰
۱۳۱۷	۸.۸
۱۳۱۶	۲۱.۲

روش‌های مقابله با تورم

کنترل تورم از اهداف مهم اقتصادی هر دولتی است. به‌طور کلی، سه روش عمده برای مهار تورم وجود دارد:

• سیاست پولی (مثل افزایش نرخ بهره)
• سیاست مالی (مانند کاهش هزینه‌های دولتی و کنترل کسری بودجه)
• اصلاحات ساختاری در اقتصاد (مانند کاهش وابستگی به واردات و تقویت تولید داخلی)

برای فرار از تورم روی چه دارایی‌هایی سرمایه گذاری کنیم؟

در شرایطی که ارزش پول ملی به‌طور مداوم کاهش می‌یابد و قیمت کالاها و خدمات افزایش پیدا می‌کند، نگهداری پول نقد نه‌تنها سودی ندارد، بلکه باعث کاهش قدرت خرید فردی می‌شود. به همین دلیل، یکی از مهم‌ترین راهکارهای مقابله با تورم، سرمایه‌گذاری در دارایی‌هایی است که ارزش آن‌ها با تورم افزایش پیدا می‌کند یا از کاهش ارزش پول در امان می‌مانند. این دارایی‌ها نقش حفاظتی دارند و می‌توانند قدرت خرید افراد را حفظ یا حتی افزایش دهند.

از جمله دارایی‌هایی که در برابر تورم مقاوم‌اند می‌توان به طلا و ارز خارجی، مسکن، زمین، سهام شرکت‌های بورسی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، و دارایی‌های دیجیتال مانند بیت کوین اشاره کرد. هر یک از این گزینه‌ها مزایا و ریسک‌های خاص خود را دارند و انتخاب بین آن‌ها باید بر اساس اهداف مالی، میزان ریسک‌پذیری و افق زمانی سرمایه‌گذار انجام شود. به طور کلی، تنوع در سرمایه‌گذاری و انتخاب ترکیبی از این دارایی‌ها می‌تواند بهترین راه برای محافظت از سرمایه در برابر اثرات منفی تورم باشد.

معایب تورم چیست؟

تورم چندین پیامد منفی اقتصادی دارد که عبارت‌اند از:

کاهش قدرت خرید مردم

با افزایش سطح عمومی قیمت‌ها، درآمد ثابت مردم نمی‌تواند کالاها و خدمات سابق را پوشش دهد.

افزایش نابرابری

تورم بیشتر به ضرر اقشار کم‌درآمد تمام می‌شود، چون آن‌ها قدرت چانه‌زنی برای افزایش حقوق ندارند، در حالی که صاحبان دارایی‌ها از افزایش قیمت‌ها سود می‌برند.

عدم اطمینان اقتصادی و کاهش سرمایه‌گذاری

تورم پیش‌بینی‌ناپذیر باعث می‌شود بنگاه‌ها نتوانند برنامه‌ریزی بلندمدت داشته باشند و از سرمایه‌گذاری مولد خودداری کنند.

فرار سرمایه به بازارهای غیرمولد (سفته‌بازی در بازار ارز و طلا)

وقتی ارزش پول ملی کاهش می‌یابد، مردم ترجیح می‌دهند پول خود را در بازارهایی مثل طلا، ارز یا مسکن پارک کنند تا از کاهش ارزش آن جلوگیری کنند.

تضعیف ارزش پول ملی و کاهش اعتماد عمومی

تورم شدید می‌تواند باعث شود مردم نسبت به پول ملی بی‌اعتماد شوند و به سمت استفاده از ارزهای خارجی یا دارایی‌های فیزیکی بروند.

آیا تورم مزایا دارد؟

گرچه تورم عموماً پدیده‌ای منفی است، اما میزان کنترل‌شده‌ای از تورم (مثلاً بین ۲ تا ۴ درصد) می‌تواند به رشد اقتصادی کمک کند. تورم اندک انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری و تولید بیشتر ایجاد می‌کند و موجب تحرک اقتصادی می‌شود.

برخی از مزایای تورم کنترل‌شده به‌طور خلاصه عبارت‌اند از:

• تشویق به سرمایه‌گذاری
• جلوگیری از رکود و کاهش تقاضا
• افزایش درآمد اسمی
• امکان تطبیق بهتر دستمزدها
• کاهش فشار بدهی‌های دولتی و بخش خصوصی

جمع‌بندی

تورم به معنای افزایش مداوم قیمت‌ها در اقتصاد است و دلایل و پیامدهای گوناگونی دارد. درک عوامل موثر بر تورم، روش‌های کنترل آن و آثار مثبت و منفی تورم، برای شهروندان و سیاست‌گذاران بسیار ضروری است. اقتصادهای موفق معمولاً تورم را در سطحی معقول و قابل‌کنترل نگه می‌دارند تا رشد اقتصادی پایداری ایجاد کنند.

سوالات متداول