ارزهای دیجیتال مثل بیت کوین، اتریوم و سایر آلت کوین‌ها، در دهه اخیر به یکی از مهم‌ترین موضوعات اقتصادی و فناوری جهان تبدیل شده‌اند و حالا تعداد زیادی از افراد مشغول معامله آنها هستند. اما این پدیده نوظهور حالا پرسش‌های متعددی در حوزه فقه اسلامی ایجاد کرده است. در همین راستا، بسیاری از فقها نظرشان را در مورد معاملات این ارزها گفته‌اند یا به یک استفتاء در این خصوص پاسخ داده‌اند. اما حکم شرعی ارزهای دیجیتال چیست؟ آیا معامله ارزهای دیجیتال حلال است؟ استخراج رمزارزها چه حکمی دارد؟ آیا کسب درآمد از طریق معاملات فیوچرز و استفاده از اهرم مجاز است؟ آیا بیت کوین حلال است؟ در این مطلب از نوبیتکس با بررسی دیدگاه‌های مراجع تقلید و تحلیل فقهی این موضوع به این سوالات پاسخ می‌دهیم.
اسلام و قرآن در مورد خرید و فروش ارزهای دیجیتال چه نظری دارند؟
ارزهای دیجیتال نوعی دارایی الکترونیکی هستند که تحت نظارت کامل دولت‌ها یا بانک‌های مرکزی قرار ندارند. این ارزها از طریق الگوریتم‌های پیچیده ریاضی رمزنگاری‌شده و در بستری غیرمتمرکز به نام بلاکچین فعالیت می‌کنند.
از منظر حقوقی برخی پژوهشگران ارزهای دیجیتال را به عنوان «دارایی» و برخی به‌عنوان «پول» دسته‌بندی می‌کنند. در ایران نیز قانون‌گذاری ارزهای دیجیتال با ابهامات مختلفی مواجه است.
فقیهان شیعه با توجه به اصول فقهی و شرایط معاملات، دیدگاه‌های متفاوتی درباره مشروعیت معاملات رمزارزها ارائه داده‌اند. گروهی از آنها معاملات ارزهای دیجیتال را به دلیل ابهام در ماهیت و فقدان مالیت عرفی باطل می‌دانند. برخی دیگر می‌گویند با توجه به امکان پولشویی، وجود غرر (خطر و ابهام در معامله) و نبود پشتوانه، این معاملات غیرجایز هستند.
برخی از مراجع اما با تعیین شروطی معاملات رمزارزها را جایز می‌دانند. برخی دیگر از جمله آیت‌الله خامنه‌ای نیز حکم معاملات رمزارزها را به رعایت قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران منوط کرده‌اند.
استخراج رمزارزها (ماینینگ) نیز به قرارداد جعاله تشبیه شده است. به گفته سید عباس موسویان، اقتصاددان و عضو شورای فقهی بانک مرکزی ایران، در این فرآیند، شبکه بلاکچین نقش جاعل (کسی که پاداش را وعده می‌دهد) و ماینر نقش عامل (کسی که کار را انجام می‌دهد) را ایفا می‌کند. این ماهیت حقوقی، استخراج را در برخی موارد جایز می‌سازد، حتی برای فقیهانی که معاملات رمزارزها را به دلیل فقدان مالیت یا غرر باطل می‌دانند، مشروط بر اینکه رمزارز استخراج‌شده به غیرمسلمان فروخته شود.
اگرچه قرآن کریم به‌طور مستقیم به ارزهای دیجیتال اشاره‌ای ندارد، فقیهان با استناد به اصول کلی قرآنی مانند نهی از اکل مال به باطل (بقره: ۱۸۸) و ربا (بقره: ۲۷۵) به بررسی این موضوع پرداخته‌اند. این اصول، مبنای استدلال‌هایی مانند قاعده غرر و لاضرر قرار گرفته‌اند که در تحلیل فقهی رمزارزها نقش کلیدی دارند. بررسی دقیق‌تر نظر قرآن منوط به تحلیل فتوای مراجع تقلید است، زیرا این مسئله نوپدید با استفاده از قواعد کلی فقهی و شرعی تحلیل می‌شود.
دیدگاه مراجع تقلید شیعه درباره معامله ارزهای دیجیتال و استخراج آن
مراجع تقلید شیعه نظرات متفاوتی درباره معامله ارزهای دیجیتال و حکم شرعی بیت کوین ارائه کرده‌اند. در ادامه، فتواهای برخی از مراجع برجسته را بررسی می‌کنیم:
نظر آیت الله خامنه‌ای درباره ارزهای دیجیتال
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران حکم خرید، فروش و تولید (استخراج) ارزهای دیجیتال را تابع قوانین و مقررات کشور می‌دانند. این یعنی از دید ایشان معامله رمزارزها خلاف قوانین اسلامی و حرام نیست.
همچنین در پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر رهبری که امکان طرح پرسش در خصوص احکام دینی وجود ندارد نیز در پاسخ به سوال یکی از کاربران در رابطه با «حکم فعالیت در بازارهای فیوچرز و کسب سود در آن» چنین پاسخ داده شده است:
«ابتدا باید توجه داشت نسبت به ارز دیجیتال در مواردی که قانون مصوبی در این زمینه وجود ندارد، مقلدین معظم له می توانند در این مساله به مجتهد جامع الشرایطی که فتوای مشخصی در این باره دارد مراجعه نمایند.
اما نسبت به معاملات فیوچرز در غیر ارز دیجیتال اگر به صورت تعهد بر انجام معامله در زمان معین باشد اشکال ندارد و اگر معامله ای صورت نمی گیرد و کسب درآمد صرفاً بر اساس پیش بینی نوسانات قیمت باشد (معاملات آتی دائمی یا CFD) بنا بر احتیاط واجب موجب ملکیت درآمد حاصل نمی شود.»
بنابراین نظر آیت الله خامنه‌ای مراجعه به سایر مراجع و طبعیت از قوانین رسمی کشور است.
نظر آیت الله سیستانی درباره ارزهای دیجیتال
آیت الله سیستانی در مساله ۲۷۲ توضیح المسائل جامع، چاپ سوم (خرداد ۱۴۰۳) در مورد خرید و فروش و فعالیت در زمینه ارزهای دیجیتال نوشته‌اند:
«خرید و فروش و فعالیّت در زمینۀ ارزهای دیجیتال یا رمزینه (پول‌های مجازی) – مانند بیت کوین Bitcoin – مورد توقّف است و مکلّف می‌تواند در این مسأله به مجتهد جامع الشرایط دیگر با رعایت الأعلم فالأعلم رجوع نماید؛ البتّه، هبه و قرض دادن ارزهای مذکور صحیح نیست.»
این فتوا نشان‌دهنده احتیاط ایشان در صدور حکم مستقیم درباره ارزهای دیجیتال است. توقف در این مسئله به این معناست که ایشان به دلیل پیچیدگی‌های فقهی و ابهامات موجود در ماهیت رمزارزها، از ارائه حکم قطعی خودداری کرده و مقلدان را به رجوع به سایر مراجع جامع‌الشرایط با رعایت سلسله مراتب علمی (الاعلم فالاعلم) ارجاع داده‌اند. همچنین، ایشان صراحتاً هبه (بخشش) و قرض دادن ارزهای دیجیتال را به دلیل فقدان شرایط شرعی لازم، صحیح نمی‌دانند.
علاوه بر این، در مسأله ۲۷۳، معاملات صوری ارزهای دیجیتال (مانند معاملات فیوچرز که مبتنی بر نوسانات قیمت است) را باطل اعلام کرده‌اند و در مسأله ۲۷۵، فعالیت در بازارهایی مانند فارکس را در صورتی که شامل معاملات ربوی، قمار یا فروش دین به دین باشد، حرام دانسته‌اند. این دیدگاه نشان‌دهنده تاکید ایشان بر رعایت شرایط شرعی معاملات و پرهیز از فعالیت‌هایی است که ممکن است به مفاسد اقتصادی مانند غرر، ربا یا قمار منجر شود.
نظر آیت الله صافی گلپایگانی درباره ارزهای دیجیتال
بر اساس حکم آیت الله صافی گلپایگانی، معاملات ارزهای دیجیتال حرام و اکل مال به باطل است، زیرا فاقد مالیت عرفی هستند. با این حال، استخراج و فروش رمزارزها به غیرمسلمان و دریافت وجه از آنها اشکالی ندارد، مشروط بر اینکه توسط شرکت معتبری پشتیبانی نشود.
نظر آیت الله مکارم شیرازی درباره ارزهای دیجیتال
دفتر آیت الله مکارم شیرازی نیز در پاسخ به این پرسش که آیا پول‌های مجازی مثل بیت کوین حلال هستند اینطور پاسخ داده است:
«با توجه به ابهامات زیادی که بیت کوین دارد ازجمله اینکه: منشاء استخراج این ارز روشن نیست و نیز غالباً اعتبار آن از سوی دولت‌ها پذیرفته‌نشده است و همچنین منشاء سوءاستفاده‌های زیادی شده است بنابراین معامله آن جایز نیست.»
بنابراین از نظر ایشان با توجه به ابهامات زیادی که ارزهای دیجیتال مثل بیت کوین دارد، معامله آنها دارای اشکال است.
نظر آیت الله وحید خراسانی درباره ارزهای دیجیتال
آیت الله وحید خراسانی نیز حکم خرید و فروش ارزهای دیجیتال را «باطل» می‌دانند.
نظر آیت الله نوری همدانی درباره ارزهای دیجیتال
بر اساس مطالب منتشرشده در وب‌سایت‌های ویکی شیعه و پورتال انهار، آیت الله نوری همدانی ورود در معاملات ارزهای دیجیتال را دارای «اشکال» می‌دانند.
با این حال ایشان در دیدار با جمعی از فضلای حوزه علمیه در آبان ۱۴۰۳ بر ضرورت استفاده از مشاوران متخصص برای مسائل روزی مثل ارزهای دیجیتال یا هوش مصنوعی تاکید کردند و گفتند:
«البته در مسائل روز باید از مشاوران متخصص در آن حوزه استفاده کرد، خصوصاً در این زمان که بحث روز، ارز دیجیتال و عناوین مانند رمز ارزها مطرح است، یا موضوع هوش مصنوعی که دنیای جدیدی را باز خواهد کرد، یا موضوع بورس که حوزه باید ورود پیدا کند و از مشاوران که در این امر متخصص هستند استفاده کنند.»
نظر آیت الله شبیری زنجانی درباره ارزهای دیجیتال
آیت الله شبیری زنجانی نیز تاکید کرده‌اند که اگر استفاده از این گونه ارزها نوعاً مفسده اقتصادی داشته یا خلاف قانون باشد، خرید و فروش آن اشکال دارد.
نظر آیت الله علوی گرگانی درباره ارزهای دیجیتال
دفتر آیت الله سید محمدعلی علوی گرگانی نیز در پاسخ به استفتاء «حکم ارز دیجیتال چیست و آیا سود حاصل از آن را می‌توان خرج کرد یا خیر؟» چنین گفته‌اند:
«چنانچه ارزهای دیجیتال مورد حمایت حکومت بوده و مصون از فریب و غش در معامله باشد و دارای اعتبار بین المللی یا حکومتی باشد، مانعی ندارد و سود حاصله از آن که از طریق معامله حلال به دست آمده باشد، حلال است.»
بنابراین ایشان پذیرش ارز دیجیتال در سطح بین‌المللی و از بین رفتن ضررهای احتمالی را شرط جواز این معاملات می‌دانند.
نظر آیت الله هاشمی شاهرودی درباره ارزهای دیجیتال
با توجه به مطالبی که در وب‌سایت ویکی شیعه آمده، آیت الله هاشمی شاهرودی نیز با مبهم دانستن معاملات و تکیه بر اصاله الفساد حکم به باطل بودن معاملات ارزهای دیجیتال داده‌اند.
نظر آیت الله فاضل لنکرانی درباره ارزهای دیجیتال
آیت الله فاضل لنکرانی نیز با رد مالیت و پول بودن بیت کوین و اشاره به امکان پولشویی و وجود غرر حین معامله، استفاده از این ارزها را جایز نمی‌دانند.
نظر آیت الله صانعی درباره ارزهای دیجیتال
با توجه به حکم آیت الله یوسف صانعی، اگر ارزهای دیجیتال در عرف جامعه و نزد عقلای جامعه دارای اعتبار و ارزش باشند، خرید و فروش آنها مانعی ندارد.
نظر آیت الله هادوی تهرانی درباره ارزهای دیجیتال
بر اساس فرموده آیت الله هادوی تهرانی، رمزارزهایی که دارای مالیت عرفی و ارزش عقلایی بوده و فاقد ضرر قابل‌توجه باشند، از نظر شرعی جایز هستند. اما بیت کوین به دلیل عدم تحقق این شرایط، حرام است. با این حال، استخراج‌کننده مالک بیت کوین بوده و باید آن را در اسرع وقت به غیرمسلمان بفروشد.
جمع‌بندی
ارزهای دیجیتال به‌عنوان یک پدیده نوظهور، چالش‌های فقهی متعددی ایجاد کرده‌اند. مراجع تقلید شیعه دیدگاه‌های متفاوتی درباره معامله، استخراج و کسب درآمد از رمزارزها دارند. برخی مانند آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله علوی گرگانی، معاملات رمزارزها را در صورت انطباق با قوانین جایز می‌دانند، در حالی که برخی مانند آیت‌الله مکارم شیرازی و آیت‌الله سیستانی به دلیل ابهامات، احتیاط یا توقف را توصیه کرده‌اند. معاملات فیوچرز نیز به دلیل شباهت به قمار، از نظر بسیاری از فقها باطل است، مگر اینکه با شرایط مشخصی انجام شود که در آن ایرادهای فقهی به این ابزار معاملاتی برطرف شده باشد. استخراج رمزارزها نیز در صورتی که با مجوز قانونی انجام شود، می‌تواند حلال باشد.
سوالات متداول
خیر، از نظر همه علما ارزهای دیجیتال به‌طور کلی حرام نیستند.
حلال بودن درآمد حاصل از ارزهای دیجیتال به حکم شرعی معاملات آن بستگی دارد. اگر معامله طبق فتوای مرجع تقلید جایز باشد (مثلاً به دلیل داشتن مالیت عرفی و نبود غرر)، درآمد آن نیز حلال است. اما اگر معامله باطل یا حرام باشد، درآمد آن نیز مشروع نیست، مگر اینکه رمزارز به غیرمسلمان فروخته شود و وجه آن دریافت گردد.
حکم شرعی ارزهای دیجیتال بسته به دیدگاه مراجع تقلید متفاوت است. گروهی مانند آیت‌الله نوری همدانی، آیت‌الله وحید خراسانی، آیت‌الله هاشمی شاهرودی و آیت‌الله فاضل لنکرانی، معاملات را به دلیل ابهامات، غرر و فقدان مالیت باطل می‌دانند. گروهی دیگر مانند آیت‌الله شبیری زنجانی و آیت‌الله صانعی، در صورت نبود مفسده اقتصادی یا پذیرش عرفی، آن را جایز می‌شمارند. آیت‌الله سیستانی در این مسئله توقف کرده و مقلدان را به رجوع به مرجع اعلم ارجاع داده‌اند، اما معاملات صوری (مانند فیوچرز) را باطل می‌دانند. آیت‌الله خامنه‌ای نیز حکم را به رعایت قوانین نظام جمهوری اسلامی منوط کرده‌اند.
استخراج (ماینینگ) رمزارزها در برخی فتاوا به دلیل شباهت به قرارداد جعاله جایز تلقی شده است. به گفته سید عباس موسویان، استخراج به دلیل وجود ایجاب و قبول در شبکه بلاکچین، می‌تواند مشروع باشد. مراجعی مانند آیت‌الله صافی گلپایگانی استخراج را جایز می‌دانند، مشروط بر اینکه رمزارز استخراج‌شده به غیرمسلمان فروخته شود. با این حال، آیت‌الله هادوی تهرانی استخراج بیت‌کوین را به دلیل فقدان شرایط مالیت عرفی حرام می‌داند، هرچند استخراج‌کننده می‌تواند رمزارز را به غیرمسلمان بفروشد.
آیت الله خامنه‌ای فتوای مستقیمی درباره ارزهای دیجیتال ارائه نکرده‌اند. ایشان تاکید کرده‌اند که خرید، فروش و تولید ارزهای دیجیتال باید تابع قوانین و مقررات نظام جمهوری اسلامی ایران انجام شود و در صورت نبود قانون مصوب، مقلدان باید احتیاط کرده و به مرجع تقلید بعدی با رعایت الاعلم فالاعلم رجوع کنند.
